Lemmee historjá

Lemmee historjá aalmuglâšmeccin

Mučis pecimeecih Lemmee vyeme roobdâin merkkejuvvojii meccitipšoi pápáráid jo 1900-lovo algâiivijn.  Fiijnâ meecih seiluu čuopâhánnáá, veikkâ 1920-lovo algâ rääjist muorah čuáppojii-uv eres Aanaarjáávrán kolgee juuvâi riddoin. Luándu- ja aalmuglâšmeccikomitea iävtuttâs valmâštui ive 1953. Iävtuttâs siskeldij Lemmee vuáđudemvuávám, já komitea vuáđustâlâi kuávlu merhâšume juhâvyeme maaŋgâhámásijn luándumuččâdvuođáin já vuovdijguin, moh lijjii ollásávt šeštum čuopâttâsâin. Lâi ihe 1956, ko Lemmee aalmugmecci vuáđudui. Tast maŋa aalmuglâšmecci lii vijđedum kuohtii, já taan ääigi Lemmee lii Suomâ stuárráámus aalmuglâšmecci, já Euroop mittokaavast-uv tot lii vijđes já maađijttes vyevdimecci.

• Lemmee kollehistorjá
• Lemmee 60-ihásâš historjá aalmuglâšmeccin
• Lemmee kodderogeh

Aalmuglâšmeeci vijđes vyevdi-, tuodâr- já jeggikuávluh, maid stuorrâ juuvah luádduh, fäälih eellimiävtuid stuorrâ šaddo- ja elleešlajâi miärán, main uási láá uhkevuálásiih já uccáá. Aalmuglâšmeecist lii stuorrâ merhâšume meid sämmilij kulttuurärbivyevi siäiludmân. Ärbivuáváliih iäláttâsah tego puásuituálu, miäcástem já kuálástem kuleh aalmuglâšmeeci argâpiäiván. Puoh tehálumos suojâlum kulttuurärbičuosâttuvah aalmuglâšmeeci kuávlust láá Sallâvääri pygálysäiđi já tivvum rakânâsah ton aldasijn sehe puáris aassâmsaje, Kaabi Joovnâ kieddi, Lemmee riddoost.

Lemmee eromâšvuotâ lii kolle, mii lii čiähusist tuodâraijui teermijn. Lemmee kolle lii koivum jo ovdilgo aalmuglâšmecci vuáđudui – já ulmuuh kuáivuh tom vala-uv. Maaŋgâahasiih kolleväldidmeh Lemmei kolgee tuodâraijui riddoin já Morgamaijuu Kuldal já Kollehaammân, moh palvâleh tááláid vandârdeijeid láigukámppán já ävđintuppeen, láá konkreetliih muštoh kollekuáivum ivnáás historjást. Tovle Lemmee vuárukárbáh tolvuu fárustis piergâsijd já riäiduid kollekuáivoid – tááláá ääigi meid máđháliih peesih navdâšiđ juhâvyeme enâduvâin kárbást čokkáádijn.

Vandârdeijeeh láá kavnâm Lemmee

Lemmee meccitobdoost, luándu maaŋgâhámásâšvuođâst já ráávhust navdâšii vala ovdil ihetuhháát mulsâšume jyehi ive suullân 10 000 vandârdeijed. 2000-lovo peln jotteemereh lasanii täsivávt, já ovdil koronapandemia jotteeh lijjii suullân 17 000 jeđe ive 2021 aalmuglâšmeecist kolliistellee vandârdeijeeh lijjii masa 30 000.

Táválumosávt vandârdeijeeh mohásteleh aalmuglâšmeeci vuáđu-uásist ađai Lemmee mučis vyemeest já ton taveviestârpele tuoddârij kollekuávluin. Aalmuglâšmeeci tuárispele ävđinkuávlu fáálá hárjánâm vandârdeijei áinoošlajâsii vandârdempirrâs. Lemmee aalmuglâšmecci väljejui Suomâ pivnohumos vandârdemkuávlun ive 2005 Erä-loostâ jienâstmist.

Lemmee – muštâlusah aalmuglâšmeeci algâaaigijn

Lemmee vuossâmuš aalmuglâšmeeci keččen lâi aanaarlâš Niilo Ranttila 1962 rääjist 1986 räi. Siämmáá Niilo Ranttila viljâidiskuin kavnâm kolletiettum algâttij kollekuáivoi ruámustem Lemmei 1940-lovo loopâst. Aalmuglâšmeeci keččee aasâi perruinis Njurgoiluovtâ siijdâst, aalmuglâšmeeci rääjist. Niilo muštâlij aalmuglâšmeeci algâaaigijn näävt:

"Aalmuglâšmeeci keččei paargon kullii huolâttâs- já vakšumpargoh. Vuossâmuuh vandârdemráhtuseh lijjii koškehiivsigeh já tulâstâllâmsajeh. Vakšumpargostis aalmuglâšmeeci keččee juuđij kolle-enâmij väldidmijn já juhâriddoin kuálástemluuvijd täärhistmin. Sust lâi fárustis lopevihko: lâi hitrub čäälliđ 8 määrhi árvusii kuálástemlove oovtâ ookon ko tipšođ ääši kerivuššâm já 7 määrhi sááhu peht. Tyellittälli puohlágán ovdâstempargoh, tego staatâ kuosijguin siärvástâllâm, kullii aalmuglâšmeeci keččee paargon. Staatâ uáivialmaah já eres árvuváldáliih juávhuh uápásmuvvii Lemmee kuávlun – muččâdumos kyessi lâi Holland roonnig Juliana. Tälviv aalmuglâšmeeci keččee lâi meccipargoin.

Aalmuglâšmeeci vuossâmuuh iveh lijjii rávháliih: kolle-enâmij fastâ orrooh assii pirrâ ive väldidmijdis kulen, iäge máđháliih jottáám távjá. Sehe syemmiliih já olgoeennâmliih vandârdeijeeh kavnii aalmuglâšmeeci 1970- já 1980 lovoi ääigi. Máđhálii stuárráábij meerij tááhust aalmuglâšmeeci keččee pargo muttui pirrâihásâžžân."

Kost Lemmee lii finnim noomâs

Totkeeh láá keččâlâm čielgiđ noomâ algâpuáttim, mut oro lemin, et noomâs miäcán adelâm juuhâ lii kastum taggaar vuáđusäänist, mii taan ääigi lii tubdâmettum. Noomâ merhâšume puáhtá tuše arvâlâddâđ.

Ulmuuh láá iävtuttâm maaŋgâlágán čielgiittâsâid. Mottoom lii arvâlâm, et Lemmee vyemeest šaddodâh lii ruonnâsub ko aldakuávluin mudoi, ja ulmui mielâst vyemi lii lamaš lieggâsub kuávlu. Lemmee (tavesämikielân Leammi) sulâstit suomâkielâlii sääni ‘lämmin’, já nommân lii punjâgâm ääigi mield suomâkielân Lemmenjoki. Sämikielân ‘lämmin’ lii kuittâg liegâs. 

Lemmee kodderogeh

Juhâvyemeh láá lamaš pivnohis aassâmsajeh ovdâhistorjálij aaigij rääjist. Meid Lemmest láá meerhah ulmuin, kiäh assii tobbeen čuođijd iivijd tassaaš. Aalmuglâšmeeci kuávlust láá kavnum suullân 1200 kodderogged, main kodeh pivdojii 1800-lovo räi. Njurgoiluovtâ luándupäälgis jotá oovtâ taggaar kodderoggejuávhu čoođâ.

Ko kodeh kiäppánii já puásuisämmiliih pottii kuávlun 1800-lovo loopâst, puásuituálu šoodâi almolubbon Lemmee vyemeest. Siämmást kuávlun šoodâi vuosmuu tove pisovâš aassâm. Tááláš-uv Njurgoiluovtâ eellim vuáđuduvá tuurism lasseen puásuituálun. Tot uáinoo čielgâsávt sijdâkooveest já jieškote-uv huksiittâsâin. Stuárráámus uási Lemmee aalmuglâšmeeci kuávlust kulá Sallâvääri palgâsân, mon puásuiloho lii suullân 7500.

Lemmee kollehistorjá

Kollekávnuseh já kollekuáivum

Vuosmuš kollekumeštâs hokâttâlâi kollekuáivoid Lemmei jo moonnâm ihečyeđe aalgâst. Tuođâlâš kolleruámustem tábáhtui eskin suáđi maŋa 1940-lovvoost, kuás kolleväldidmeh lijjii enâmustáá paijeel čyeđe. Maašinlâš kollekuáivum keččâlui vuosmuu tove jo 1950-lovo aalgâst. Táálááh kollekuáivooh láá suullân siämmáá ennuv ko stuorrâ kollekurgâlem ääigi, mutâ kuáivummaašin kevttim lii muttám kollekuáivum vuovijd. Rovâdâsjäävrist Jäviläävži peht Kollehamânân jottee merkkejum päälgis jotá jieškote-uvahasij kolleväldidmij čoođâ.

Lemmee kuávlust láá ain-uv suullân kulmâlove kuáivoin kuáivoi väldidem já kolletoidemlove já 25 kuáivuttâhpirrâdâhhâd. Kollekuáivumpargoin kuávlust láá keessiv suullân čyeđe olmožid.

Lemmee kollehistorjá

(Vinnjoođ tekstâ lii luoihâttum Lemmenjoki-kirjeest)

Vuosmuš kollekuáivoi ruámustem Avveeljuuvâst

Aanaar kollehistorjá álgá 1800-lovo pelimuddoost, kuás seenaat tutkâmjuávkku kaavnâi kole vuosmuu tove kieldâ maadâoosijn Lotto- já Avveeljuuvâ riddoin. Keessiv 1869 Avveeljuuhân  poođijn kyehti merâalmaa Jakob Ervasti Oulust já Nils Lepistö Raahest. Muádi oho ääigi almaakyevtis tuidijn kyehti kiilu kole. Ton kavnuumist aalgij Aanaar vuosmuš kolleruámustem, mon hoppuumus iivijn  1871-1872 lii arvâlum, ete Avveeljuuvâ riddoin orostellii 500-600 olmožid ucâmin kole. Kollekuáivoi kuávdáš lâi staatâ virgeulmui várás huksejum toorjâsaje Avveeljuuvâ Kuldal, ađai Kruunun Stationi Saariporttikoski taveriddoost. Kruunun Stationi tooimâi 1870-1900. Ton rakânâsah láá tivodum, já uáivitáálu lii áávus kuossijd.

Ihečyeđe aalgâkeččin kolleuuccâm kuávdááh sajeh lijjii Avveeljuuvâ uálgijuuvâin já Laanilist. Lemmest iä vala talle jottáám ko ovtâskâs kolleocceeh, mutâ kolgosaavah kole kavnuumist puohtii kuávlun 1900-lovo aalgâst lase kollekuáivoid. Ive 1902 Lemmei vuáđuduvvojii paijeel 70 kolleväldidmid. Kolle kavnui kuittâg tuše uccáá, já kollekuáivoi mohtâ lappui jotelávt. Lemmee paasij vala ráávhun muádilov ihán.

Kollekumeštâs paijaan Lemmest

Ranttila viljâžeh Niilo, Uula já  Veikko, kiäh lijjii vuálgus Aanaarjuuvâ riddoost Ranttila táálust, pottii uuccâđ kole Lemmei keessiv 1945. Viljâžeh uccii eromâšávt puásuiriggá Kaabi Joovnâ ravvui mield Morgamaijuu vyelivirdeest, aaibâs Vaijuuvâ njäälmi alda. Sun lâi jieš-uv iskâstâm kollekuáivum. Kolle kavnui-uv viehânáál, já čuávuváá keesi Lemmei pottii lase kuáivooh. Kolgosaavah stuorrâ kollemeerij kavnuumist finnejii huámášume loostâin – kuvvijba Suomi Filmi kolletoidemist uánihisfiilmâ, mii lâi čaittum elleekoveteatterijn pirrâ Suomâ. Niilo Ranttila muštâlij 1940-lovo loopâst čuávuvávt:

"Jiem mun tarbâsâm maiden porgâđ, kolle lâi kale tuárvi. Puoh pyeremui ohoi ääigi 1948 finnijm kole muáddi kiilu. Ep kuittâg puáhtám leđe ráávhust, ko lostâartikkeleh kessii almaid Lemmei."

Fiiđgâs Lemmest lasanij, já ko 1940-loho lâi kuullâm, kolleväldidmeh lijjii jo masa 100. Lemmei pottii ihelove loopâst ovdâmerkkân Heikki Kokko, Matti Kullervo Korhonen, Jaakko Isola já Jukka Pellinen, kiäin šoddii maŋeláá Lemmee legendarlumos kollekuáivooh. Kollekuáivum Lemmest vijđánij Morgamaijust eres-uv soojijd Lemmee pirrâsân: Ruitoáávžán, Jäviláávžán já Miessejuuhân.

Ive 1949 Laapi kollekuáivoi litto vuáđudui Pellis kámppáást ovdediđ kollekuáivoi aašijd. Tárbu oovtâstpaargon kollekuáivoi koskâvuođâst lâi koorâs, já oornig tarbâšui juávkun, mon väividii čuolmah já ulmui koskâsiih riijdoh. Liiton servâmmáksun lijjii kyehti gramma kole já ihejeessânmáksu maksui kollen. Lito vuoimijgijn pottii pyerebeh jotolâhohtâvuođah Lemmei: kuávlun ovdâmerkkân ráivájii kirdemkiedi tävirij jođettem várás já pisovááh  kärbissáátuh algii. Litto lii vala onne merhâšittee Laapi kollekuáivoi hiäđukoccee.

Aalmuglâšmecci vuáđuduvvoo já kuáivummašineh puátih

1950-loho puovtij nubástusâid, main lijjii kuhás ollee vaiguttâsah Lemmee kollekuáivumân. 50-lovo räi kolle lâi koivum almai já kuáivu -vuovvijn, mutâ ive 1951 Kullervo Korhonen puovtij vuosmuu kuáivummaašin Lemmee kollekiedij oolâ. Kole maailmmarkkânhadde kuittâg kiäppánij 50-lovo aalgâst já keččâlem paasij uánihâžžân. Korhonen viälgádui ennuv. Mašineh lijjii kuittâg puáttám Lemmei pisovávt. Nubbe merhâšittee nubástus lâi Lemmee aalmuglâšmeeci vuáđudem ive 1956. Kollekuávlu paasij aalmuglâšmeeci raijiimist olgos, mutâ aalmuglâšmecci pirâstitij tom. Kollekuáivoi servi ij vuástálistám aalmuglâšmeeci vuáđudem, jis tot ij hettiiččii kollekuáivum. Eellim Lemmest 1950-lovo aalgâst lâi iäljár, mutâ puohâin ij lamaš lukko kolleucâmist.

"Lukko já áámmáttáiđu kepidii korrâsávt Lemmee kollekuáivoid. Maaŋgâ luho occei korrâ pargo já uccâ pälkki, maid tast finnij, ij lamaš tuárvi eellim vuáđutáárbun. Sij lijjii pettâšum já vuolgii meddâl kolle-enâmijn. Yrjö Hummarkoski já Arvi Koivisto kuođijn koolbâ Puškoaijui: "Tivoli lii vuálgám. Uážžuvetteđ toollâđ puoh. " Mušton tast lii Tivoli kámppá."

Sitkásumos vuorâsij äigi

Kollekuávluh labdojii Lemmee aalmuglâšmiäcán ton vijđedem ohtâvuođâst ive 1971. Siämmáá ihelove ääigi maašinlâš kollekuáivum peesâi oppeet joton, veikkâ tot tábáhtui aalmuglâšmeeci kuávlust. Stuorrâ kollekuáivoi juávhuh lijjii vuálgám Lemmest 1950-lovvoost. Sävrimus kuáivooh, nuuvt kočodum sitkásumos vuorâseh, lijjii kuittâg pááccám.

"Jakko Isola paasij ohtuu Miessejuuvâ riidon, ko kuáivumskipáreh lijjii lappum suu pirrâsist. Kollekuáivoi lito nubbe savâjođetteijee Jukka Pellinen surmâšui  taištâlmist, Heikki Kokko šoodâi naaijâđ, Niilo Raumala nággárušâi Puškojuuvâ riddoost, Heikki Pihlajamäki huksij väldikoddees Miessejuuvâ riddoost, Veikko Nevalainen šoddâdij saalaat já raparber jieijâs kolleväldidmist Jäviläävžist, Matti Kullervo Korhonen patârij kuáivummaašinveelgijd väldimeerâ tuáhá já Yrjö Korhonen vazâččij kuáivummaašin luodâi miätá Lemmee já sust šoodâi uđđâ legenda."

Täi tobdos sitkásij lasseen Lemmee kollejuvvij riddoin juttii ovtâskâs kolleocceeh, mutâ rávháliih iveh juátkojii vala kuhháá. Sitkásumosij äigi Lemmest nuuvâi 1980-lovvoost, ko puáris suhâpuolvâ kuáivooh vuolgii ohtâ häävild kolle-enâmijn, kii iäláttâhân, kii Aanaar kirkkoeennâm Viggee ulmui páálstán avalijd naharijd uáđđiđ.

Kollekuáivum Lemmest onne

Uđđâ suhâpuolvâ puáttim oinui 1980- já 1990-lovvoin. Talle kollekuáivum lâi finnim ennuv huámášume mediast já kollekuáivumkištoh lijjii pivnohis puđâldâs. Maailm ruttâtuálu lâi taggaar, ete kole maailmmarkkânhadde lâi pajanâm ennuv já kollekuáivum kannatškuođij. Kollekuáivum luándu lâi jo muttum, tondiet ko maašinlâš kuáivum lâi lopâlávt puáttám.    

Maašinlâš kuáivum tááhust šoddii čuolmah kollekuáivum já luándusuojâlem áárvui kooskâst. 1990-lovvoost koolgâi eelliđ maŋgii tuámustoovlist seelvâtmin luándusuojâlem- já kuáivumlavváid lohtâseijee rijdoid, kuás kollekuáivoi vuástálisten lijjii luándusuojâleijeeh, kuás Meccihaldâttâs. Enâmus muddoost  Lemmest lijjii 25 kuáivuttâhpirrâdâhhâd. Maašinlâš kollekuáivum nuuvâi laavâ nubástuttem mield Lemmest kesimáánust 2020. Maašinlii kollekuáivum enâdâhhammimpargoid kolgâččij finniđ valmâšin kesimáánust 2022.

Kolletoidem kuáivoin kuáivumáin juátkoo kolletoidemluuvij vuáđoin.

Sitaateh láá Lemmenjoki-kirjeest.
Čuovâkoveh Viljo Mäkipuro ja Jukka Pellinen, Kollemuseo čuágálduvah.

Käldeeh:
Kajala, L. (toim.). 2004. Lemmenjoki – Suomen suurin kansallispuisto. Metsähallitus. 335 s.
Kummala, S. & Ärrälä, I. (toim.). 2011. Onnen hippuja. Aikalaiskuvaa Lemmenjoen kultamailta. Törmä-Ärrälä Oy. Helsinki. 208 s.
Stigzelius, H. 1987. Kultakuume. Lapin kullan historia. Suomen matkailuliitto. Gummerus, Jyväskylä. 256 s.